Μετά το συλλογικό σοκ που προκάλεσε στην κοινότητα των φίλων των anime με το θρίλερ Perfect Blue, η αμέσως επόμενη κίνηση του, νεόκοπου τότε, σκηνοθέτη Satoshi Kon,θα ήταν μια μεταφορά του μυθιστορήματος του Yasutaka Tsutsui “Paprika” (1993), που είχε αρχικά δημοσιευτεί στην ιαπωνική Marie Claire. Αλλά η τύχη είχε άλλα σχέδια: η εταιρία διανομής του Perfect Blue, Rex Entertainment, φαλίρισε, μπλοκάροντας τα σχέδια του. Η "Paprika" θα γινόταν τελικά ταινία πολύ αργότερα, το 2006, καταλήγοντας, από ειρωνεία της τύχης, να είναι και το κύκνειο άσμα του ευφάνταστου δημιουργού της. Αλλά μέχρι τότε, με τι θα ασχοληθεί ο νεαρός μας σκηνοθέτης; Αφότου δούλεψε για άλλους σκηνοθέτες μέχρι το 1998, επανήλθε στο προσκήνιο με αυτό που, όπως αποδείχθηκε εκ των υστέρων, είναι μάλλον η καλύτερη και πιο γενναιόδωρη συναισθηματικά στιγμή της καριέρας του. Ίσως η καλύτερη ταινία anime της περασμένης δεκαετίας, αλλά και μια από τις καλύτερες ταινίες που έγιναν ποτέ για το ίδιο το σινεμά: το Millennium Actress.
Millennium Actress
"Even the old people were once young."
Κάπου στις αρχές των ‘00s, το Studio Ginei, ένα γνωστό κινηματογραφικό στούντιο, κλείνει και κατεδαφίζεται μετά από σειρά ετών παραγωγής και ο Tachibana Genya, ένας τηλεοπτικός ρεπόρτερ, αναλαμβάνει να πάρει μια συνέντευξη από τη μεγαλύτερη σταρ που έβγαλε το στούντιο, τη Fujiwara Chiyoko. H Chiyoko είναι τώρα πια είναι κυρία αρκετών Μαΐων που ζει απομονωμένη από το δημόσιο βίο και της οποίας είναι τεράστιος θαυμαστής. Μαζί του αγκαζάρει, πέρα από τον νεαρό Kyoji Ida, έναν βαριεστημένο εικονολήπτη με ταλέντο στην αντιλογία, κι ένα αντικείμενο που η ηλικιωμένη ηθοποιός εκπλήσσεται που βλέπει: ένα κλειδί που, όπως λέει κι η ίδια, ανοίγει «το πιο σημαντικό πράγμα που υπάρχει». Μέσα από τη συνέντευξη που ακολουθεί, ολόκληρη η ζωή της Chiyoko θα περάσει μπροστά απ’ τα έκπληκτα μάτια του Genya (αλλά και των θεατών). Από τα παιδικά της χρόνια και μια συνάντηση που της άλλαξε τη ζωή ως τις τελευταίες της ταινίες και τη συνεπακόλουθη απομόνωση, καθώς η γυναίκα μεγαλώνει και διασχίζει την Ιστορία της Ιαπωνίας, αλλά και την ιστορία της κινηματογραφικής της βιομηχανίας. Κι όλα αυτά, μέσα από τις ταινίες της –ή μήπως όχι;
“When did this become a movie?”
Αν ο Kon είναι γνωστός για ένα πράγμα, ακόμα και στους λιγότερο μυημένους στα anime, αυτό είναι η ψυχεδελική του αφήγηση, που μπερδεύει την πραγματικότητα με τα όνειρα, ανακατεύει τις αναμνήσεις με τους εφιάλτες και εκφράζεται μέσα από δημιουργικά visuals που μόνο με τον David Lynch μπορείς να τα συγκρίνεις. Αλλά αυτό είναι το εύκολο κομμάτι! Πώς μπορεί να συνδεθεί αυτή η ταχυδακτυλουργία με κάτι που να αφορά τον θεατή σαν ιστορία και να μην του ερεθίζει μόνο τον αμφιβληστροειδή; Με την Ηθοποιό, ο Kon ξεπέρασε τον εαυτό του σε αφηγηματική δεξιοτεχνία, μπλέκοντας την ιστορία μιας κοπέλας και την σταδιακή της ωρίμανση με τις ταινίες στις οποίες έπαιξε, μπερδεύοντας αναμνήσεις και ταινίες μιας ζωής. Σχεδόν ποτέ δεν είμαστε σίγουροι πως αυτό που βλέπουμε είναι μόνο μια ταινία: πρόσωπα επαναλαμβάνονται, λόγια ξανακούγονται, οι μεταβάσειςανάμεσα στην πραγματικότητα και τις αναμνήσεις είναι ρευστές (μια πόρτα ενός φλεγόμενου τρένου καταλήγει… σε κάστρο Ιάπωνα άρχοντα!) και όταν ο Genya και η Chiyoko αρχίσουν να ξαναπαίζουν ολόκληρα κομμάτια από ταινίες και να τα ντουμπλάρουν εκ του καναπέ, θα χάσετε την μπάλα μαζί με τον Ida! Η δε παρουσία του κάμερα μαν και του ρεπόρτερ είναι ένα έξοχο παράδειγμα meta σινεμά (ιστορίες, δηλαδή, που σχολιάζουν το ό τι είναι κατασκευασμένες). Άρα αυτό τις κάνει a priori ψεύτικες; Ή μήπως όχι ; ). Συν το ότι προκαλεί γέλια και μόνο η διαδοχική μεταμόρφωση του Genya σε περιπλανώμενο σαμουράι, πρώην φτωχαδάκι, αρχηγό του στρατού και ό,τι άλλο βάλει το μυαλό σας! Ο Kon συνεχίζει, με λίγα λόγια, να επεκτείνει τους προβληματισμούς τόσο του Magnetic Rose (κομμάτι του σπονδυλωτού Memories, στο οποίο ήταν σεναριογράφος, ακόμα κάτω από τη φτερούγα του Katsuhiro Otomo) όσο και του Perfect Blue, αλλά με ακόμα πιο φινετσάτο τρόπο.
"We promised to meet some day!"
Αυτό που διαφοροποιεί την Ηθοποιό από σχεδόν κάθε άλλη ταινία του Kon είναι ο συναισθηματικός της πυρήνας. Οι περισσότερες ταινίες του σκηνοθέτη και η μία τηλεοπτική του σειρά χαρακτηρίζονται κυρίως από τρομαχτικές εικόνες, έντονο σασπένς, κοινωνική κριτική και βαθιά ειρωνεία. Η Millennium Actress δεν έχει κανένα απ’ αυτά τα χαρακτηριστικά. Έχει, αντίθετα, χαλαρό μα σταθερό ρυθμό, μια μελαγχολική αλλά γλυκιά ατμόσφαιρα και μια ιστορία τόση συγκινητική που σίγουρα θα φέρει δάκρυα στα μάτια ορισμένων ευαίσθητων ψυχών. Ίσως βέβαια να φταίει το γεγονός ό τι, στην τελική, μιλάμε για ένα love story, που όσο να ‘ναι προσφέρεται περισσότερο για συναισθηματισμούς απ’ οτιδήποτε άλλο έχει κάνει ο Kon. Αλλά και πάλι, η συγκίνηση έρχεται περισσότερο σαν μελαγχολία, που όλο και βαραίνει τα μάτια, μέχρι να ξεσπάσει σε καθαρτικά δάκρυα στην κορύφωση της ιστορίας (και σε εικόνες τόσο όμορφες, που δεν τολμώ ούτε εικόνα να βάλλω), κι όχι σαν βεβιασμένη, φτηνή προσπάθεια πρόκλησης του ενδιαφέροντος του θεατή. Απ’ την άλλη, η ίδια η ζωή της Chiyoko εκτυλίσσεται μπροστά μας σαν το επικό biopic μιας γυναίκας που έπαιζε συνεχώς τον ίδιο ρόλο σε όλη της τη ζωή, μιας ηθοποιού τόσο παθιασμένης, που έκανε τη ζωή της τέχνη (ή το ανάποδο), αντιμετωπίζοντας ξανά και ξανά τους ίδιους προσωπικούς δαίμονες, προσπαθώντας να ξεδιαλύνει τη ζωή της μπροστά σε μια κάμερα και που καταλήγει να γίνει ηθοποιός για να σώσει την ψυχή της (όσο cheesy κι αν ακούγεται αυτό). Ο Kon συνδύασε εδώ μοναδικά την καλειδοσκοπική του αφήγηση με μια μια αυθεντικά γοητευτική ιστορία (σε σενάριο δικό του και του Sadayuki Murai, σεναριογράφου και του Perfect Blue), και το αποτέλεσμα είναι μαγευτικό, με την Chiyoko να παίρνει εμβληματική θέση ανάμεσα στις ταλανισμένες πρωταγωνίστριες (Tsukiko Sagi του Paranoia Agent, Mima του Perfect Blue, Atsuko Chiba/Paprika της ομώνυμης ταινίας, ως ένα βαθμό) του έργου του σκηνοθέτη.
"In this business we flatter both the audience and the actresses."
Παράλληλα με τα παραπάνω, ο Kon παραδίδει ένα εν τάχει μάθημα της εξέλιξης της Ιαπωνικής κινηματογραφικής ιστορίας, αλλά κι ένα μάθημα σινεφιλίας. Από τις ταινίες με σαμουράι και νίντζα (μια από αυτές ενδέχεται να εμπνεύστηκε από τον Θρόνο του Αίματος, την μεταφορά του "Μάκβεθ" από τον Akira Kurosawa), μέχρι τα δράματα εποχής με γκέισες, από τα μελοδράματα με αντιστασιακούς ως τις κοινωνικές ταινίες με φόντο την χώρα μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, μέχρι και οι ταινίες επιστημονικής φαντασίας χωράνε, κομπλέ με τους κατάλληλους διαλόγους («Όχι, Καθηγήτρια! Σταματήστε!») ή το παίξιμο που πήγαινε πακέτο με το κάθε genre (προσέξτε το πώς παίζει η Chiyoko το ρόλο της Πριγκίπισσας στην ταινία με τους σαμουράι –σήμερα θα το λέγαμε overacting!- και πόσο διαφέρει από τον ρόλο της τριαντάρας στην ταινία “The Madonna”). Ο Kon είναι τεράστιος σινεφίλ και αυτό φαίνεται, αλλά δεν εξαντλεί την αγάπη του μόνο στις ταινίες. Τριγυρίζει στα σκηνικά (ένας τσακωμός της Chiyoko με τον σύζυγό της γίνεται σε ένα σκηνικό μικροαστικού σπιτιού), τις πρόβες (η Chiyoko, μικρή ακόμα, δεν μπορεί να θυμηθεί τις ατάκες της) ή και τις έριδες ανάμεσα στις «βεντέτες». Κι όλα αυτά περασμένα από το ίδιο meta φίλτρο, με τον Genya και τον Ida να σχολιάζουν τα τεκταινόμενα. Σκεφτείτε τώρα πως η ίδια η Chiyoko, παρότι φανταστική χαρακτήρας, είναι εμπνευσμένη από πραγματικές ηθοποιούς, σαν την Setsuko Hara ή την Hideko Takamine (πρωταγωνίστριασε ταινίες του Mikio Naruse, και ειδικά στο εξαιρετικό Όταν Μια Γυναίκα Ανεβαίνει τις Σκάλες), και πάθετε άλλο ένα meta βραχυκύκλωμα!
Την ίδια στιγμή, η σχέση ανάμεσα στον θαυμαστή και τον «θαυμαζόμενο» (ο Genya και η Chiyoko αντίστοιχα, εν προκειμένω) είναι ακριβώς το flip-side του παρανοϊκού Perfect Blue και άλλο ένα θέμα που εξερευνά ο Kon. Μετά το Perfect Blue, ο ίδιος παραδέχτηκε πως η αμέσως προηγούμενη ταινία του ήταν δυσάρεστη και στενάχωρη, γι’ αυτό και ήθελε να μελετήσει και την πιο φωτεινή πλευρά του θέματος. Οι δύο ταινίες είναι, τελικά, «σαν αδερφές» (με τα λόγια του Kon), μιλώντας για το ίδιο θέμα, αλλά από άλλη σκοπιά, διαποτισμένο, ξανά, με το πηγαίο, λυτρωτικό συναίσθημα που λείπει από το σκοτεινό Perfect Blue.
"Aren't you going to change clothes for this age?"
Οπτικά, η ταινία ίσως να μην είναι τόσο φαντεζί όσο η Paprika ή να μην σε τραβάει στα σκοτάδια της όπως το Paranoia Agent, αλλά είναι απίστευτα φροντισμένη και γοητευτική. Τα κομμάτια των παλιών ταινιών της Chiyoko ζωγραφίστηκαν ξεχωριστά και πέρασαν από φωτογραφικές διαδικασίες ώστε να φαίνονται αυθεντικά παλιά, ενώ ενσωματώθηκαν και φωτογραφίες ζωγραφισμένες, με την Chiyoko να μπαινοβγαίνει μέσα τους. Το δε animation είναι περιορισμένο στις σκηνές διαλόγων (αλλά με προσοχή στις εκφράσεις των προσώπων), αλλά πολύ πιο εντυπωσιακό στις σκηνές των ταινιών: οι μάχες των νίντζα στο δάσος, μια χιονοστιβάδα, εκρήξεις λόγω βομβαρδισμών, όλα αυτά εικονογραφούνται με χάρη και ενέργεια. Τα character designs είναι ρεαλιστικά (για καθημερινούς ανθρώπους μιλάμε!) αλλά ξεχωριστά, βοηθώντας τον θεατή να ξεχωρίζει κάθε χαρακτήρα αμέσως, ακόμα κι όταν ο ίδιος εμφανίζεται πιο νέος ή γερασμένος, ή ακόμα κι αν εμφανίζεται σε άλλο ρόλο (η ελιά της Chiyoko κάτω από το αριστερό μάτι είναι χαρακτηριστική). Τα backgrounds είναι δουλεμένα με την ίδια μαεστρία, ενώ η κάμερα δεν διστάζει να περάσει σε περίεργες γωνίες ή να ακολουθήσει την ηρωίδα σε traveling shots, ασυνήθιστες στο animation, και ειδικά στα anime, που είναι από τη φύση τους ένας παράδοξος συνδυασμός limited και full animation. Το ακόμα πιο εντυπωσιακό: παρότι το Millenium Actress είχε το ίδιο ακριβώς budget με το Perfect Blue, φαίνεται πιο φροντισμένο, πιο σίγουρο για τον εαυτό του και, να είμαστε ειλικρινείς, πιο όμορφο.
Ηχητικά, το ταξίδι της Chiyoko είναι ντυμένο με τις μουσικές του Sumusu Hirasawa, ενός σημαντικού καλλιτέχνη της electopop σκηνής της Ιαπωνίας, του οποίο ο Kon τύχαινε μεγάλος φαν. Η ταινία ήταν η αρχή ενός ευτυχούς καλλιτεχνικού γάμου που θα συνεχίστηκε με το Paranoia Agent (προσωπικά, η αγαπημένη μου δουλειά του διδύμου) και την Paprika. Γι’ αυτήν εδώ τη συνεργασία ο Hirasawa ήταν εξαιρετικά διστακτικός, καθώς ο σκηνοθέτης του έδωσε απεριόριστη ελευθερία να συνθέσει πάνω σε γενικά θέματα και στη συνέχεια εμπνεύστηκε από τις μουσικές του για τα storyboards και το σενάριο. Τελικά ο μουσικός αγχώθηκε άδικα: η electronica του ντύνει υπέροχα κάθε σκηνή, είτε αυτή είναι μια σκηνή της ταινίας με τους σαμουράι είτε ένα traveling της ηρωίδας μας μέσα από ταινίες και εποχές στη νεώτερη Ιστορία, αντανακλώντας κάθε συναίσθημά της στην πορεία. Μπορεί να ακουστεί δε και αυτόνομα, χωρίς να χρειάζεται να συνοδεύει τις εικόνες της ταινίας.
"I should try that line."
Το voice acting είναι, τέλος, μια πολύ καλή δουλειά, με κάθε ηθοποιό να δίνει συγκρατημένες αλλά εξαιρετικές ερμηνείες. Η Chiyoko ερμηνεύεται από τρεις διαφορετικές ηθοποιούς στην εφηβεία (Fumiko Orikasa, Rukia του Bleach, Shirley του Code Geass, Yūko του Denou Coil, Riza Hawkeye του Fullmetal Alchemist: Brotherhood, Seras στο Hellsing και στο Hellsing: Ultimate, Chise στο Saikano, Pacifia στο Scrapped Princess, Reiko στο Sket Dance, Rumiko στο Hirugashi –ουφ!), στην ηλικία των 40 (Mami Koyama, Kei στο Akira, Eva Heinemann στο Monster, Leda στο Casshern Sins) και ως ηλικιωμένη, και όλες αποδίδουν στην εντέλεια τα συναισθήματα της ηρωίδας, ενώ παράλληλα πείθουν πως πρόκειται για το ίδιο άτομο. Ο δε Shozo Iizuka (που ερμήνευσε και τον Keiichi Ikari στο Paranoia Agent λίγο αργότερα) ερμηνεύει τον φαν-μέχρι-το-μεδούλι Genya με πολύ αγάπη, σε σημείο που όποτε βουρκώνει να θες να του χτυπήσεις φιλικά την πλατη και να του δώσεις χαρτομάντιλο να φυσήξει! Όσο για το δευτερεύον καστ, η Shoko Tsuda ενσταλλάσει στην Eiko την πίκρα και την απογοήτευση που θα συναντήσουμε και στην Izumi Curtis του Fullmetal Alchemist (εμφανίζεται και στο Brotherhood), ο Hirotaka Suzuoki δίνει στον σκηνοθέτη Otaki όλη την αυτοπεποίθηση και το cool που είχε και ο Saito Hajime στο Rurouni Kenshin (τόσο την παλιά σειρά, όσο και τα δύο OVAs που έβγαλε), ο κάμερα μαν Ida ερμηνεύεται από τον Masaya Onosaka (Kero-chan του Card Captor Sakura –γούτσου!-, Isaac Dian του Baccano!, Leeron του Gurren Lagaan και Vash the Stampede του Trigun!), που μετριάζει την συνήθη υστερία των ρόλων του με πολύ καλά αποτελέσματα, και ο Kouichi Yamadera δανείζει λίγη απ’ τη φωνητική γοητεία του στον μικρό αλλά εξαιρετικά σημαντικό ρόλο του.
Τελικά, η ταινία έφυγε από την χώρα παραγωγής της με το Μεγάλο Βραβείο του Υπουργείου Πολιτισμού για ταινία animation (μοιρασμένο μαζί με το Spirited Away), κέρδισε κάμποσα βραβεία στον «φεστιβαλικό της κύκλο», αγοράστηκε από την Go Fish, θυγατρική της Dreamworks για διανομή μόνο και μόνο για να φάει τα μούτρα της στις ελάχιστες αίθουσες που διανεμήθηκε στο Los Angeles και στη Νέα Υόρκη (και υπάρχει μπόλικο κουτσομπολιό που υποστηρίζει πως αυτό έγινε για να ευνοηθούν οι ταινίες της Dreamworks στα Όσκαρ εκείνης της χρονιάς). Παρόλα αυτά θα μπει στη long list για το Όσκαρ Κινουμένου Σχεδίου, μαζί με το Tokyo Godfathers και το… Pokemon Heroes (!) για να αγνοηθεί στη συνέχεια, ο Kon θα πικραθεί τόσο ώστε να μην θέλει καν να βλέπει το αμερικάνικο πόστερ για την ταινία, και οι εισπράξεις, όπως πάντα, θα είναι άσχημες επί αμερικανικού εδάφους (όχι πως οι Ιαπωνικές ήταν καλύτερες…).
Αλλά έχει σημασία οτιδήποτε απ’ τα παραπάνω; Η ταινία είναι μια μαγική εμπειρία, που προτείνεται σε οποιονδήποτε φίλο του animation, για να την απολαύσει όπως της αρμόζει. Προσωπικά, την θεωρώ την κορωνίδα του έργου του Kon, αν όχι για κανέναν άλλο λόγο, όσο για το πόσο συναισθηματικά γενναιόδωρη είναι. Καθώς η ταινία περνά, το δέσιμο με τους χαρακτήρες και ειδικά με τα πάθη της Chiyoko γίνεται όλο και πιο δυνατό, που υπερβαίνει τις (εξαιρετικές κατά τα άλλα) ασκήσεις του σκηνοθέτη στο σασπένς και τον τρόμο. Με αυτό τον τρόπο, απέδειξε πως οι ικανότητές του στη διήγηση συναρπαστικών ιστοριών πήγαινουν πολύ παραπέρα από τα απλώς ψυχεδελικά καρτούν, για να αγγίξουν τις καρδιές των θεατών με λεπτό και διακριτικό τρόπο (εκτός κι αν είστε απ’ τους τύπους που συγκινείστε από σατανικά κουκλάκια που μιλάνε ή από ψυγεία που ηγούνται παρελάσεων! Περί ορέξεως…). Και μπορεί η υποφαινόμενη είναι υπερβολικά κυνική για να ενδώσει σε κλάματα τις περισσότερες φορές, αλλά εδώ δεν άντεξε. Δεν ξέρω αν είναι επειδή κάθε πλάνο της ταινίας είναι όμορφο σε βαθμό συγκίνησης, ή επειδή οι επικές ιστορίες αγάπης ήταν ανέκαθεν μια εξαιρετικά δακρυγόνα κατηγορία ταινιών. Το θέμα είναι το εξής: όσο και να ανέλυσα τις ποιότητες της ταινίας, δεν τις σκεφτόμουν όταν την έβλεπα πρώτη φορά. Ήμουν πολύ απασχολημένη με την υπέροχη ιστορία της, τον εξαιρετικό ρυθμό της, το χιούμορ της και την εξαίσια σκιαγράφηση μιας ηρωίδας που, σε έναν δίκαιο κόσμο, θα ήταν ήδη κλασσική. Δείτε την ταινία μόνοι σας και θα καταλάβετε. Μπορεί ο Satoshi Kon να μας άφησε το καλοκαίρι του 2010, πρόλαβε, ωστόσο, να μας χαρίσει αυτό το από καρδιάς κόσμημα, για να τον θυμόμαστε.
Κατεβάστε την ταινία από το Tokyo Toshokan.
